Η ομιλία του Δημήτρη Αριστόπουλου στο Εργαστήριο για τον Οικουμενικό Ελληνισμό του Συνεδρίου για το Υπαρξιακό πρόβλημα της Χώρας

Ο Ελληνισμός της Συρίας: Από την αρχαιότητα μέχρι τις σύγχρονες προκλήσεις

Η ιστορία του Ελληνισμού στη Συρία είναι μια ιστορία που διαπερνά χιλιετίες, ξεκινώντας από την αρχαιότητα και φτάνοντας μέχρι τις σύγχρονες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι Ρουμ, οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες της χώρας. Η ελληνική παρουσία στη Συρία αποτελεί μια σημαντική πολιτισμική και πνευματική δύναμη που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της ιστορίας και της κοινωνικής δομής της περιοχής.

Η ελληνική παρουσία στην αρχαιότητα

Η ελληνική παρουσία στη Συρία χρονολογείται από τη Μυκηναϊκή εποχή, με τις πρώτες εμπορικές και πολιτισμικές επαφές με τους λαούς της Θάλασσας, όπως οι Πελεσέτ και οι Τεικερ(γνωστοι και ως Τευκροι), oι Ντενυεν(γνωστοι και ως Δαναοι) και Ekwesh(γνωστο και ως Αχαιοι). Οι Πελεσέτ, γνωστοί και ως Φιλισταίοι, είχαν εμπορικές επαφές και εγκαταστάσεις στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου. Στη συνέχεια, κατά την Αρχαϊκή περίοδο, οι Έλληνες ίδρυσαν αποικίες στις ακτές της Al-Mina και του Ras el Bassil, θέτοντας τις βάσεις για έναν ισχυρό ελληνικό εμπορικό και πολιτισμικό ιστό στην περιοχή.

Με την έλευση της Ελληνιστικής εποχής και την επικράτηση των Σελευκιδών, η Συρία έγινε το μεγαλύτερο ελληνιστικό βασίλειο, αποτελώντας κέντρο ελληνικού πολιτισμού, διοίκησης και στρατηγικής. Οι Σελευκίδες ίδρυσαν και ενίσχυσαν ελληνικές πόλεις και αποικίες, όπως η Αντιόχεια, η Σελευκόβηλος, η Λαττάκεια (Λαοδικεία) και η Εμεσα (Χομς). Στην πορεία των αιώνων, η περιοχή της Κοιλάδας των Χριστιανών, γνωστή ως Wadi al-Nasara, έγινε σημαντικό κέντρο χριστιανικής και ελληνικής παρουσίας. Αυτές οι πόλεις αποτέλεσαν πνευματικά και πολιτισμικά κέντρα όπου η ελληνική γλώσσα, η παιδεία και η τέχνη άνθισαν για αιώνες.

Ο ρόλος του Χριστιανισμού και η διατήρηση της ελληνικής ταυτότητας

Με την εξάπλωση του Χριστιανισμού, οι Έλληνες της Συρίας διαχώρισαν τη μοίρα τους από τις προ-Χαλκηδονιακές εκκλησίες μετά την Δ Οικουμενικη Συνοδο το 451 μ.χ και παρέμειναν πιστοί στον αυτοκράτορα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτή η κοινότητα, γνωστή ως Μελκίτες, διατήρησε την ελληνική γλώσσα και ταυτότητα μέσα από την εκκλησία της Αντιόχειας, η οποία αποτέλεσε τον κύριο φορέα της ελληνικότητας στην περιοχή. Εξέχουσες προσωπικότητες, όπως ο Ιωάννης Δαμασκηνός, συνέβαλαν στην πνευματική και θεολογική ανάπτυξη της ελληνικής Ορθοδοξίας στη Συρία, εξασφαλίζοντας τη συνέχεια της ελληνικής παράδοσης κατά την Αραβική κατάκτηση από τους Ουμαγιάδες.

Καθ’ όλη τη διάρκεια των αιώνων, οι Ελληνορθόδοξοι συζούσαν και συνεργάζονταν με άλλες μειονότητες, κυρίως τους Αλαουίτες στα βουνά της Συριακής ακτής, για να αποφύγουν την καταπίεση και τους φόρους των Σουνιτικών Μουσουλμανικών καθεστώτων, τόσο κατά τη διάρκεια των Χαλιφάτων όσο και της Οθωμανικής κυριαρχίας. Αυτή η συνύπαρξη βοήθησε στην επιβίωση των ελληνικών κοινοτήτων.

Η νεότερη ιστορία: Ελληνορθόδοξοι διανοούμενοι και πολιτική επιρροή

Στον 19ο και 20ό αιώνα, οι Ελληνορθόδοξοι της Συρίας διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας. Ο Βάσος Μαυροβουνιώτης ηγήθηκε επαναστατικού κινήματος κατά το 1826 στα πλαίσια της Ελληνικής επανάστασης και αποτέλεσε σύμβολο της ελληνικής παρουσίας στη Μέση Ανατολή. Οι Έλληνες διανοούμενοι συμμετείχαν ενεργά στη διαμόρφωση της ιδεολογίας της Ba’ath τον 20^ο αιώνα, όπου ο Ελληνορθόδοξος Michel Aflaq, μαζι με το Σουνίτη Salah al-Din al-Bitar και τον Αλαουίτη Zaki al-Arsuzi, προώθησαν την ιδέα ενός κοσμικού, παναραβικού συριακού κράτους ανεξάρτητο από εθνοθρησκευτικές ταυτότητες. Παράλληλα, διανοούμενοι όπως ο Antoun Saadeh συμμετείχαν στη δημιουργία του SSNA (Syrian Social Nationalist Party), ενισχύοντας τον πανσυριακό εθνικισμό και τη σύγχρονη πολιτική σκηνή της Συρίας.

Αξιόλογες προσωπικότητες των Ελληνορθόδοξων, διπλωμάτες και επιχειρηματίες όπως ο τραπεζίτης Ιωάννης Φάχρη, συνέβαλαν στην οικονομική και κοινωνική σταθερότητα του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους. Στη σύγχρονη εποχή, άτομα του καλλιτεχνικού χώρου όπως ο Bassem Yakhour καθώς και διανοούμενοι διατήρησαν την ελληνική παρουσία στη Συρία ζωντανή, παρά τις πολιτικές και θρησκευτικές προκλήσεις.

Ωστόσο, στην προσπάθειά τους να διαμορφώσουν ένα ενιαίο Συριακό κράτος ανεξάρτητο από εθνοθρησκευτικές διαφορές, οι Ελληνορθόδοξοι διανοούμενοι της Συρίας συχνά κατέληγαν να μην διαθέτουν ξεκάθαρο εθνοθρησκευτικό αυτοπροσδιορισμό ή αυτοτέλεια. Η στροφή τους προς τον πανσυριακό αραβισμό της Ba’ath κατά τη διάρκεια του καθεστώτος Άσαντ οδήγησε στην περαιτέρω συρρίκνωση της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής πολιτισμικής παρουσίας, που ήδη είχε περιοριστεί ως προς τη χρήση της κυρίως σε διανοούμενους και κληρικούς, ενώ για πολλούς αιώνες ήταν η κοινή γλώσσα του λαού στην καθημερινή του ζωή. Παρά την πολιτική και ιδεολογική συμβολή τους στη δημιουργία ενός ενιαίου Συριακού κράτους, οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες βρέθηκαν με αυτόν τον τρόπο αντιμέτωπες σε μια βαθμιαία και σταδιακή απώλεια ταυτότητας. Διατήρησαν ζωντανή την κληρονομιά τους κυρίως μέσω της εκκλησίας και των διανοουμένων.

Η κρίση της Συρίας και η απειλή για τους Ρουμ

Η Αραβική Άνοιξη του 2011 και η επακόλουθη κρίση σήμαναν το τέλος του κοσμικού συριακού κράτους. Η άνοδος των τζιχαντιστικών ομάδων, υποστηριζόμενων από τη Δύση, την Τουρκία και χώρες του Αραβικού Κόλπου, οδήγησε σε εκτοπισμούς, δολοφονίες και εθνοκαθάρσεις των ελληνικών και χριστιανικών κοινοτήτων, όπως στο Ιντλίμπ, όπου η πλειονότητα των χριστιανών αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα σπίτια της.

Δύο σημαντικοί μητροπολίτες, ο Paul Yazigi (Λαττάκειας) και ο Ιωάννης Ιμπραήμ της Συριακής εκκλησίας, απήχθησαν το 2013 από τους Nour Al Din Al-Zenki, μιας τρομοκρατικής ομάδας Τσετσένων που ήταν συνιστώσα του FSA και που οι Δυτικοί παρουσίαζαν ως “μετριοπαθείς αντάρτες”. Το γεγονός ότι η απαγωγη δυο τοσο επιφανών προσώπων έμεινε πλήρως αδιάφορη από τα συστημικά μέσα ενημέρωσης, μας υπογραμμίζει την αδιαφορία που αντιμετωπίζουν σήμερα οι Ελληνορθόδοξοι στη Συρία από το Ελλαδικό κράτος αλλά ταυτόχρονα και τον κίνδυνο που διατρέχουν μαζί με άλλες μειονότητες, όπως οι Αλαουίτες, οι Δρούζοι και οι Κούρδοι.

Μετά τον Δεκέμβριο του 2024, η επικράτηση του Τζολάνι στη Δαμασκό και η πτώση του καθεστώτος Άσαντ σηματοδοτούν την άνοδο της καταπίεσης για όλες τις μειονότητες. Οι Ελληνορθόδοξοι, ως ιστορική κοινότητα που διατήρησε την ελληνική ταυτότητα και γλώσσα για αιώνες, βρίσκονται πλεον στο στόχαστρο, αντιμετωπίζοντας συνεχείς απειλές βίας και εκτοπισμού.

Ομάδες που αποτελούν συνιστώσες του SNA αλλα και του HTS διαπράττουν ατομικές δολοφονίες και απαγωγές, ενώ πωλούν μέλη μειονοτικών κοινοτήτων σε σκοτεινές αγορές. Οι πρώτοι Ελληνορθόδοξοι που δολοφονήθηκαν από το καθεστώς Τζολανι ήταν οι Samaan Satme και Helena Khashouf.

Τον Μάρτιο του 2025, κατά τις γενοκτονικές σφαγές εναντίον των Αλαουιτών στην ακτή, εκατοντάδες Ελληνορθόδοξοι σκοτώθηκαν, επιβεβαιώνοντας την κλιμάκωση της βίας και της στοχοποίησης των ελληνικών κοινοτήτων. Παράλληλα, βομβιστικές ενέργειες, όπως αυτή στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία στη Δαμασκό τον περασμένο Ιούλιο, δείχνουν ότι η απειλή για τον Ελληνισμό της Συρίας δεν περιορίζεται σε μεμονωμένα γεγονότα, αλλά είναι μέρος ενός συνολικού σχεδίου εκφοβισμού και εκκαθάρισης.

Σήμερα, ο Ελληνισμός της Συρίας βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο ολοκληρωτικής εθνοκάθαρσης. Η κοινότητα αντιμετωπίζει καθημερινές απειλές, και παρά τις φρικτές αυτές συνθήκες, η Ελλαδική κυβέρνηση και η διεθνής κοινότητα τηρούν μια έντονα σιωπηλή στάση, αφήνοντας τους Ρουμ εκτεθειμένους σε μια κρίση που απειλεί τη διατήρηση της ελληνικής παρουσίας και ταυτότητας στη Συρία.

Η εκκλησία της Αντιόχειας και οι ελληνικές κοινότητες συνεχίζουν να διατηρούν την ελληνική κληρονομιά ζωντανή. Οι πνευματικοί ηγέτες και οι διανοούμενοι προσπαθούν να κρατήσουν τη γλώσσα, την παράδοση και την ταυτότητα των Ρουμ.

Η ιστορία των Ρουμ είναι μια ιστορία πνευματικής ακμής, αντοχής και πολιτιστικής συνέχειας, που φωτίζει τον ελληνισμό στην Ανατολή. Μέσα από την εκκλησία, τους διανοούμενους και τις κοινότητες που συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται, οι Έλληνες της Συρίας αποτελούν θεμελιωτές ελληνικής κληρονομιάς ενώ δοκιμάζονται από βία, πολέμους και θρησκευτικούς διωγμούς.

Ο Ελληνισμός της Συρίας είναι ζωντανός και ανθεκτικός φάρος της ελληνικής ψυχής. Από την εποχή του βασιλείου των Σελευκιδών, οι ΕλληνοΣύριοι υπήρξαν φορείς του ελληνικού πολιτισμού, διαδίδοντας τη γλώσσα, την τέχνη, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες στη μεγαλύτερη επικράτεια που γνώρισε ποτέ ο ελληνισμός στην ιστορία του, επηρεάζοντας περιοχές πέρα από τα στενά όρια της Συρίας και αφήνοντας ανεξίτηλο αποτύπωμα στην Ανατολή. Η ελληνική γλώσσα, η πίστη και η παράδοση που άνθισαν στις ελληνικές αποικίες, στην ακμή της Αντιόχειας και μέσα από τους Ελληνορθόδοξους διανοούμενους του 20ού αιώνα. Οι Ρουμ μπορεί να ξεχάσαν τη γλώσσα τους στο πλαίσιο του παναραβισμού αλλά διατηρούν ζωντανή την Ελληνική τους συνείδηση και ακέραιη.

Η ιστορία τους μάς καλεί να σταθούμε δίπλα τους με ευθύνη και ταπεινότητα στους σύγχρονους εθνομάρτυρες. Είναι χρέος καθενός από εμάς να στηρίξει αυτές τις Θερμοπύλες του Ελληνισμού. Οφείλουμε να πράξουμε ότι περνάει από το χέρι μας για να να προστατεύσουμε την κληρονομιά τους και να διασφαλίσουμε ότι η ελληνική παρουσία στην Ανατολή θα συνεχίσει να λάμπει.